از (Odous:دندان) به معنی دندان داران است که به قطعات دهانی جونده نیرومند نیز اشاره دارد.

این راسته از حشرات یکی از قدیمی ترین گروه حشرات بالدار پس از یکروزه ای هاست(Ephemeroptera) ظهور این حشرات را همزمان با ابتدای پرمین می دانند. کشف یک فسیل از بال عقبی یک سنجاقک غول پیکر به طول 7.5in (به نظر می رسد گستره بال و جثه حدود 70cm )مربوط به دوره پرمین و 280 میلیون سال قبل و یک فسیل کامل دیگر در آلمان با گستره 20.3cm مربوط به ژوراسیک تایید کننده این مطلب است.

سریعترین حشره پرنده از نظر سرعت نیز به Odonataگونه ای سنجاقک استرالیایی تعلق دارد.با توجه به نحوه زندگی در مراحل لاروی و بالغ و خصوصیت شکارگری دارای شرایط اختصاصی و انذامهای شکارگر ویژه ای اند . شکل پاها در این گروه به صورت سبد در آمده است تا راحتتر شکار را در بر بگیرد قطعات دهانی به صورت جونده بسیار قوی می باشد.

از آنجا که به صورت عمومی شکار می کنند ممکن است بعضی از حشرات مفید هم در لیست غذایی آنها یافت شود .

گرچه نمیتوان آها را آفت این گروه محسوب نمود زیرا نقش مفید پررنگ تری دارند. در دوران لاروی با تغذیه از لارو دوبالان و سایر موجوداتی که می توانند مضر باشند در کنترل جمعیت گروههای ساکن زیستگاههای آبی نقش مهمی دارند گرچه ممکن است ماهی های کوچک طعمه آنها باشند اما خود آنها نیز می توانند غذای مفیدی برای ماهی های بزرگتر باشند.

تصویر 1)فسیل یک سنجاقک نقش بسته در میان رسوبات از Sohnhofen آلمان.گستره بالها حدود 20.3 cm می باشد

(Photo by Jianming Li. Reproduced by permission.)

تصویر 2)طرح یک سنجاقک غول پیکر به نام Meganeura از دوران ژوراسیکhttp://www.kendall-bioresearch.co.uk/FOSSIL02.gif

این گروه از حشرات موجوداتی دوگانه زیست هستند.دوران لاروی حشره که قسمت طولانی تر زندگی است به صورت کاملا وابسته به محیط آبی مشخص است طرح بالغ حشره با چهاربال ظاهر می شود که این حالت کوتاه می باشد(چند روز تا دو ماه ). چشمان مرکب بزرگ اند، شاخک ها کوتاه و همگی آزادزی هستند.

مزو و متا تورکس در هم ادغام شده است و شکم متشکل از11 بند می باشد.اندام جنسی نرها کاهش پیدا کرده اما دارای اندام ثانویه جفت گیری و ضمیمه جنسی در قسمت شکمی و در بند2و 3 می باشند.قسمت تخمگذاری ماده ها یا با اندام تخمگذار یا بدون آن است.

هر دو جنس از نظر اندازه و زیستگاه مشابه اند،اما اغلب در الگوهای رنگ سینه و شکم ، پاها یا بالها تفاوت هایی دارند.

در حال حاضر سه زیر راسته از این حشرات وجود دارد :

- زیر راسته Zygoptera(آسیابک ها)

·         زیر راسته Anisoptera(سنجاقک ها)

·         زیر راسته Anisizygoptera

زیر راسته آخر نمونه ای است که در واقع فسیل زنده محسوب می شود و تنها یک جنس و دوگونه دارد که یکی در ژاپن و دیگری در هیمالیای مرکزی وجود دارد.

دو زیر راسته اولی در سراسر زمین غیر از مناطق منجمد پراکندگی دارند و تنوع اصلی آنها در مناطق حاره ای است.

Zygoptera گروه ابتدایی تر اند و به نظز می رسد گروه Monophyletic باشند. معمولا دارای پرواز رقص مانند و فعالیت شکاری تغذیه ای کمتری نسبت به Anispptera می باشند. Anisoptera پرواز قدرتمندی دارند و احتمالا گروه Monophyletic نیستند.

بررسی فون مناطق و وجود تنوع در میان گونه ها نشان دهنده گسترده بودن زیستگاهها و موفقیت سدهای طبیعی در جداسازی و ممانعت از نفوذ گونه ای خاص و توانمندی یک گونه دارد. برخی گونه ها علی رغم شرایط دشوار ویا حتی آلودگی های خاص زیستگاهها می توانند مقاوم تولید نسل نمایند و برخی دیگر نسبت به شرایط بسیار حساس هستند.آلودگی های آب و تخریب زیستگاههای طبیعی همواره گونه های موجود در موقعیت جغرافیایی آلوده را تهدید می کند. بسیاری از خانواده های Odonata نسبت به آلودگی های آب حساس اند زیرا قسمت اعظم حیات جاندار در حالت لاروی و در محیط آبی سپری می شود. اگر آلودگی آب تاثیر حادی در لارو نداشته باشد(معمولا چنین نیست) ممکن است روی جانوران آبزی که از آنها تغذیه می کند موثر باشد و حشره در چنین زیستگاهی آیندهای ندارد.در سالهای اخیر مطالب تازه و جالبی در مورد برخی گونه های Odonata بیان می شود به عنوان مثال مهاجرت! که در مورد این موضوع مطالبی ذکر خواهد شد که شاید باور آن برای ما دور از ذهن باشد.

بررسی های فونستیک می تواند گونه های مقاوم و حساس و گونه های نابود شده در یک زیستگاه سابقا سالم را معرفی کند. همواره شناخت وبررسی و طبقه بندی گروهی از موجودات مقدمه ای برای سایر علوم زیستی محسوب می گردد زیرا وجود تفاوت ها و امتیازات وتنوع،گونه ای را معرفی می کند که در گذشته از آن آگاهی کافی نداشته ایم

در مجموع نمی توان نسبت به یک جاندار همیشه دیدگاه منفعت طلبانه داشت و تنها حشراتی که مفید یا مضر هستند را مطالعه نمود آنچه که مسلم است دانش ما نسبت به جاندارانی که با آنان درگیر هستیم بیشتر می باشد پس لازم است ابعاد دانش خود را افزایش دهیم.

تکامل و طبقه بندی:

همانگونه که اشاره شد ظهور Odonata را به ابتدای دوره پرمین نسبت می دهند. در مسیر تکامل شکل گیری نهایی به صورت امروزی در مزوزوییک بوده است: Zygoptera و Anisozygoptera در تریاس و Anisoptera در ژوراسیک می باشد.

تصویر3) اعضای راسته Odonata

(Epiophlebia laidlawi-1(Anisozygoptera) Megaloprepus caerulatus-2(zygoptera)

Pantala flavescens(Anizoptera)(Illustration by JacquelineMahannah)

Zygoptera: شامل 4 فراخانواده و 18 خانواده است

َAnisozygoptera:شامل 1 خانواده و 1 جنس

Anisozygoptera شامل 3 فرا خانواده و 4 خانواده است

بررسی گروه

طول بالها از 16.2cm در سنجاقک استرالیاییPetalura ingentissima تا 2cm درآسیابک جنوب شرق آسیا Agriocnemis femina دیده می شود.

دگردیسی ناقص می باشد .چشمان مرکب کاملا بزرگ است و قطعات دهانی جونده می باشد. دو قطعه پشتی تورکس در هم ادغام شده اند.پاها کاملا برای به دام انداختن شکار طراحی شده اند. بالها بزرگ و قدرتمند و دارای رگبالهای زیادی اند و معمولا در قسمت نوک بال لکه بال ویژه ای دارند شکم بند بندی و دارای 11 قطعه می باشد(در منبع Grzimek’s Animal Life Encyclopedia) ده بند قید شده است ) شکم طویل و استوانه ای است. در نر ها اندام جنسی ثانویه ویژه در بند 2 و 3 شکمی قرار دارد و جدا از روزنه جنسی معمول واقع در نزدیک انتهای شکم است .هر دو جنس در انتهای شکم خود زائده هایی دارند که در نر ها مانند کلاسپرها عمل می کند و در حین جفت گیری ماده را درگیر می کند.

بالها در این گروه بسیار بزرگ و دارای رگبال های زیادی هستند معمولا در نزدیکی نوک بال یک لکه ویژه بال وجود دارد که در گونه های مختلف و در بعضی موارد در جنس نر و ماده تفاوت هایی دارد. در بعضی گونه ها بالها رنگ آمیزی جالبی دارند و در گونه هایی دیگر شفاف هستند در میانه بال معمولا یک فرو رفتگی به نام گره(nodous) وجود دارد

بال دارای ویژگی های زیادی است که در تصویر زیر دیده می شود

تصویر 4) بال در Zygoptera با معرفی قسمت های مهم Odonata of the levant p13

تصویر 5 ) نمایی از بال عقبی Anisoptera همراه با معرفی قسمت های مهم odonata of the levant p16

بالها در Zygoptera در حین استراحت بر هم منطبق می شود و اندازه ی مشابه ای دارند به همین خاطر به این نام گفته می شوند.معمولا Zygoptera فعالیت پروازی و تغذیه ای زیادی ندارند و حرکت زیبای رقص مانندی بر فراز جریان آب دارند.

در Anisoptera بالهای عقبی معمولا عریضتر از بالهای جلویی اند و در حین استراحت به صورت گسترده نگه داشته می شوند. فعالیت پروازی و تغذیه ای زیادی در این گروه دیده می شود این گروه می توانند مسافت های زیادی را نسبت به زادگاه خود طی کنند و حتی در گونه هایی در ارتفاع زیاد و مدت طولانی در حالتی مشابه بال زدن و سر خوردن پرواز کنند . در این گروه بعضی اعضا فعالیت شبه مهاجرت ومهاجرت دارند.

از گذشته تا به امروز مشاهده و بررسی بالها و شکل رگبالها وسیله مناسبی در طبقه بندی گروههای Odonataبوده است . شکل بال و لکه بالی و فرمهای رنگ آمیزی آنها می تواند اطلاعات مفیدی از گروهها را به ما بدهد.

جفت گیری و تولید مثل.

تصویر6) جفت گیری در Zygoptera (چپ) و Anisoptera (راست): نر با زائده عقبی خود قسمت پشت سر ماده را می گیرد ماده شکم خود را به قسمت دارای سلولهای جنسی خم می کند.

معمولا رفتار خاص تولید مثلی و رقص ویژه در میان برخی خانواده ها دیده می شود Calopterygidae,Chlorocyphidae, Euphaeidae, Hemiphlebiidae, Platycnemididae,Libellulidae

وجود نرها با رنگ درخشان و هنر نمایی آنها و سیله مناسبی برای جلب ماده است.

حشره نر قبل از یافتن جفت مناسب سلولهای جنسی رابه بند دوم و سوم شکم و محل اندام ثانویه جنسی منتقل می کند پس از پیدا کردن ماده مناسب با زائده انتهای شکم گردن ماده راگرفته و هر دو حشره با هم پرواز می کنند حشره ماده شکم خود را خمیده می کند و با تماس دادن روزن جنسی، سلولهای جنسی نر را جمع آوری می نماید.

Zygoptera و برخی از Anisoptera تخمهای خود را در بافت های گیاهی می گذارند. در این حالات ماده دارای اندام تخم گذار ویژه جهت نفوذ به بافت گیاهی است.

در گروهی که تخم ها را به درون بافت گیاهی انتقال می دهند شکل تخمها دوکی شکل است و در نمونه هایی که تخمها به صورت آزاد در آب رها می شوند شکل تخمها گرد هستند. تخمها معمولا در حین عبور ازاندام تناسلی ماده در هنگام تخم گذاری بارور می شوند و فرایند جنین زایی فورا پس از آنکه تخمها گذاشته شدند رخ می دهد.

رنگ تخمهای بارور شده از سفید کرم رنگ یا خاکستری کم رنگ به قهوهای قرمز کم رنگ یا خاکستری پر رنگ تغییر می کند . هرچند که رنگ تخم ها در این مرحله در بعضی گونه های حاره ای روشن می باشد (مانند آبی،سبز،صورتی)

جنین ها تحت نمو مستقیم از5 تا60 روز از تخم خارج می شوند. و ممکن است در شرایط نا مسائد آب و هوایی وارد دیاپاوز شوند و بین 80 تا 200 روز از تخم خارج شوند وهمه این موارد به دما و شرایط آب و هوایی وابسته است

  تصویر7) سنجاقک نر در بالا و ماده در پایین مشغول تخم گذاری در این هنگام ماده توسط نر حمایت می شود

مرحله لاروی:

معمولا نخستین اینستار از طول دوره کمی برخوردار است و پیش لارو نام دارد و در آن تغذیه ای انجام نمی شود و پاها به ندرت کاربردی دارند. بسته به دمای آبی که تخم درآن گذاشته شده است این مرحله ممکن است از چند ثانیه تا چند ساعت به طول بینجامد. دومین اینستار پوست اندازی پیش لارو در بیشتر گونه ها زمانی انجام می شود که تخم در انتهای شکم است. گونه هایی وجود دارند که بیرون آمدن آنها در کنار خطوط آبی است و پیش لارو خودش را از تخم بیرون کشیده و به درون آب می پرد. اینستار دوم مقداری زرده در روده میانی خود ذخیره دارد که برای یک یا چند روز غذا را تامین می کند تا جانور با نحوه تغذیه شکارگری سازش یابد . آنها مهمولا رنگ پریده هستند و در طول اینستار های بعدی تیره تر می شوند.

تعداد اینستارها معمولا بسیار متفاوت است و ممکن است از 9 تا 17 بار باشد اما در اغلب گونه ها بین11 تا 13 مرتبه است(بسته به گونه و دما) علاوه بر آن طول دوره اینستارها نیز بسیار متفاوت و وابسته به شرایط است .

رشد در فواصل بین پوست اندازی ها که دارای انعطاف پذیری است انجام می شود.

لارو دارای کمی شباهت به بالغین است همچنین دارای یک اندام مخصوص شکار می باشد که در واقع آرواره تخصص یافته است و همانند یک انبر سریع برای گرفتن شکار به کار می رود. لارو شکارگر فعالی بوده و بسیاری از جانوران از ماهی های کوچک و نوزاد قورباغه تا لارو دوبالان و... را شکار می کند

تصویر 8) اشکال مختلف لاروی در Odonata به همراه نمای قطعه ویژه دهانی. A : نمونه لارو Zygoptera با سه رشته آبشش خارجی. B و C : دو نمونه لارو Anisoptera با آبشش داخلی D ,E نمونه لب پایینی تغییر شکل یافته جهت شکار F : لارو Anisoptera در حال شکار طعمه

تصویر 9 ) نمایی از ظاهر آبشش در A ,B در لارو Zygoptera و ساختار برگی شکل آن. C ,D نمای نامعلوم آبشش داخل رکتومی و مخروط مخرجی و زوائد آن در Anisoptera

تنفس در محیط آبی به وسیله آبشش ها انجام می شود که ساختاری خاص دارند و پس از منشعب شدن بسیار اکسیژن دریافتی را به سلولها می رسانند

لارو Zygoptera به وسیله سه زائده برگ مانند به نام آبشش های تراکه ای تنفس می کند که می تواند در حرکت جانور هم مورد استفاده قرار گیرد.

تصویر10 ) پوسته یک لارو مربوط به Anisoptera یک سنجاقک که تازه از پوسته لاروی بیرون آمده Anisoptera

لارو Anisoptera دارای آبششی در رکتوم است و آب به داخل رکتوم کشیده شده که دارای دیواره نازک می باشد و به وسیله تراکه آ و تراکئول زیادی پوشیده شده. تبادلات انجام شده سپس با فشار بیرون داده می شود. علاوه بر نقش تنفسی این اندام حالت حرکت Jet propulsion را فراهم می کند.

دگردیسی:

.دوران لاروی دوره طولانی زندگی است و عواملی مانند دما و موقعیت های مختلف در طول آن دخیل هستند اما معمولا از یک سال تا پنج یا شش سال بر حسب گونه به طول می انجامد. معمولا فصول سرد سال در حالت لاروی سپری می شود.

برخی قسمت ها در طی دگردیسی تغییرات خاصی دارند مثلا تعداد قطعات شاخک ها و پالپ ها و خارهای پرمنتال افزایش پیدا می کند . پروتو برنس پشتی در سر در اوایل اینستار ناپدید می شود ، چشمان مرکب بزرگ شده، الگوهای رنگی نمو می یابد و عناصر جنسی گناپوفیز ظاهر می شوند. پایه بالها معمولا در اینستارهای وسطی پدیدار می شود وسریعتر از هر نقطه دیگر بدن رشد می کند .

نهایتا در اینستار آخر هنگامی که نمو لارو کامل شده است، به زمان یک هفته یا بیشتر برای دگردیسی نیاز دارد. پایه بالها شروع به قطور شدن می کند . اینستار آخر معمولا آب را ترک نمی کند تا روز به سمت دگردیسی پیش رود ، در این لحطه جانور بالغ از میان پوسته اینستار آخر بیرون می آید . مهمترین نیاز سنجاقک ها در این لحظه یافتن جایگاه مناسب است چسبیدن محکم به این جایگاه برای دگردیسی موفق لازم است . این جایگاه ضروری هر چیز فیزیکی می تواند باشد که به صورت عمودی یا افقی خارج از محیط آب است مانند صخره ها گیاهان و حتی مواد صنعتی و ساختگی.

مدت کوتاهی پس از ترک آب در پناه مناسب، پوشش را در طول خط پشتی میانی سینه پاره می کنند و سینه بالغ را از این راه باریک به بیرون می کشند.سپس قطعات پوششی سر پدیدار می شود و سر و سینه با هم خارج می شوند. مدت کوتاهی پس از آن پاها، بالها و قسمت جلویی شکم ظاهر می شود.

سنجاقک ها در حالتی که به وسیله پاها خود را نگه داشته اند 10 تا 20 دقیقه به حالت بی حرکت و معکوس سطح می مانند . معمولا توده جمع شده بالهاگسترده شده و همراه با افزایش طول شکم ادامه می یابد.هر فرایند حدود 15 دقیقه زمان می گیرد .

بالها شفاف می شوند و قطرات آب از مخرج دفع می شود و شکل لولهای بیشتری به شکم می دهد و به آرامی شکل بالغ به خود می گیرد.بالها به خوبی گسترش یافته اند و شروع به لرزش می کنند. کل این فرایند از 30 دقیقه تا 2 ساعت به طول می انجامد.

اکولوژی تغذیه:

فرم شکارگری در دو مرحله زندگی همراه با فعالیت ویژه و اندامهای خاص همراه است. لاروها با لب پایینی انبر مانند و بالغین با شکل خاص پاها که همانند سبد آرایش یافته باعث گرفتار کردن شکار و جلوگیری از فرار طعمه می شود حشرات کوچکتر در برخی موارد مستقیما وارد دهان می شوند و بزرگترها با پاها که خاص شکارگری اند صید شده و با آرواره های نیرومند خرد می شوند.شکل پاها ممکن است برای جمع آوری راحت تر دارای خارها و زوائد خاصی باشد.آرایش پاها به فرم سبد مانند گیر انداختن شکار را راحت می کند.چشمها در بالغین بسیار بزرگ اند و تقریبا همه طرف را می بینند. شکار معمولا به وسیله حرکت شناسایی می شود . بالها بسیار کارامد و قدرتمندند و شکار در حین پرواز با مانور مناسبی انجام می شود.

شکارگری لارو با لب پایینی که دارای 2 قلاب متحرک در انتهاست و به سرعت به طرف طعمه نشانه می رود انجام می شود. لارو معمولا در شکار بیمهرگان آبزی به ویژه لارو دوبالان نقش مهمی دارد .

تصویر 11) شکل tibia پا platycnemis  حالت چماقی شکل و خاردار در راست 

وضعیت حفاظتی:

از بیش از 5500 گونه شناخته شده Odonata تعداد 137 مورد آن در لیست قرمز IUCN قرار دارند . 2 موردمنقرض شده ، 13 مورد در خطر بحرانی قرار دارند، 55 مورد در خطر ، 39 مورد بدون حفاظت ، 1ر مورد در خطر کمتر و 11 مورد بدون خطر در نظر گرفته شده اند. اما وضعیت بسیار روشنی در این مورد وجود ندارد

جهت حفاظت بیشتر باید مطالعه اساسی بر روی پراکندگی گونه ها و ریستگاه ها صورت گیرد تا روشن تر با این مسئله برخورد شود . دانش ما در باره این موارد ناچیز است .با کسب اطلاعات قوی تر می توان گونه های حساس را شناسایی نمود و تحت تدابیر حفاظتی بیشتری قرار داد. حفاظت طبیعی سنجاقک ها در ژاپن ، اروپا و آمریکا وجود دارد. راههای خاصی برای مشکل حفاظت منطقه ای در آفریقا و استرالیا و هند وجود دارد اما بسیاری از مناطق با تعداد زیاد گونه های خاص در مناطق حاره ای وجود دارد که بدون خفاظت زیستگاه است . در ژاپن زیستگاههای مصنوعی برای حمایت از این حشرات ساخته شده است که یک نمونه بسیار مناسب از حفاظت شمرده می شود.

انسان ها و Odonata

از گذشته نامهای خاصی به سنجاقک ها می دادند مانند سوزن کوچک شیطان یا گزنده اسب ها ویا شاهین پشه ها . در مورد سوزن شیطان یک اعتقاد خرافی وجود دارد که سنجاقک ها وارد چشم و گوش کودک خواب می شوند. نام شاهین پشه ها شاید مربوط به تغذیه بالغین از پشه ها و حشرات مشابه باشد. لازم به گفتن نیست که این حشرات کاملا مفید و بی آزار هستند . نامZygoptera) Damselfly) به علت پرواز رقص وار و معلق زیبای انها بر فراز آب به آنها داده شده است .در اعتقادات خرافی به آنها دکتر مار هم می گفتندزیر اعتقاد داشتند زخم های بدن مار را بهبود می بخشد و از او نگه داری می کند

این حشرات با تغذیه از فرم بالغ و لاروی عوامل ناقل بیماری مانند دوبالان خاص و ... خم بزرگی به انسان وطبیعت و کنترل طبیعی گونه های خاص می کنند. همچنین آنها در شناسایی کیفیت آب شیرین و تازه فوق العاده اند.

در اعتقادات به عنوان حشرات شکست ناپذیر و جاویدان از آنها یاد می شود. سنجاقک ها سمبل مورد علاقه جنگجویان ژاپنی بودند نام قدیمی یک جزیره ژاپنAkitsushima به معنی جزیره سنجاقک ها بود

مهاجرت!

سنجاقک ها می توانند مسیرهای طولانی را همچون پرندگان مهاجرت کنند. محققین دریافتند که شباهت بسیارزیادی بین مهاجرت پرندگان و سنجاقک ها وجود دارد.

به نظر می رسد این حشرات در بدن خود ذخیره چربی ساخته و منتظر وزش باد مناسب برای پرواز می شوند. درطول سفر استراحت کرده و درصورت گم کردن مسیر آن را دوباره جهت یابی می کنند.
آنها دقیقا همان مسیر پرندگان را برای مهاجرت می پیمایند. هر سنجاقک می تواند بطور متوسط روزانه حدود 160کیلومترپروازکند.
مارتین میکو لسکی پرفسور زیست شناس دانشگاه پرینستون نیوجرسی سرپرستی این تحقیق را به عهده داشت. این گروه تحقیقاتی مطالعات خود را برروی سنجاقک های سبز که یک گونه از سنجاقک های مهاجر هستند و در هر تابستان به طرف شمال آمریکا و کانادا و در هر پائیز به طرف جنوب مهاجرت می کنند آغاز کرد.
این حشرات توسط فرستنده های بسیار کوچکی که که حدود سه دهم گرم وزن داشتند و با چسب به آنها وصل شده بود دنبال می شدند. این تیم تحقیقاتی چهارده سنجاقک را در طول دوازده روز توسط هواپیما دنبال کردند و دریافتند که اعمال و رفتار آنان در طول سفر شبیه پرندگان مهاجر می باشد.
حشراتی که مسیر خود را گم می کنند به اشتباه خود پی برده و سریعا دوباره جهت یابی کرده و راه اصلی را دنبال می کنند.
محققین معتقدند که این حشرات احتمالا خط ساحلی دریا را راهنمای پرواز خود قرار می دهند و در کنار ساحل و یا خط الراس کوهها گرد هم جمع می شوند و با استفاده از قطب نمای مغناطیسی که در بدنشان وجوددارد مسیر را رهیابی می کنند.
مهاجرت سنجاقکها بر خلاف پرندگان یکطرفه است و این بدین معناست که فرزندان سنجاقک هایی که در پاییز به سمت جنوب حرکت کرده اند در بهار به سمت شمال سفر می کنند ؛ و سرانجام اینکه از میان 2500 گونه از این حشرات تنها 50 نوع آن همانند پرندگان به مهاجرت می پردازند و راز علت سفر طولانی آنها تا کنون ناشناخته مانده است.

 Books

BERNHARD ,Grzimek. SCHLAGHER , Neil .(2003):Grzimek Animal Life                     Encyclopedia 2nd Edition Vol 3 Insects. Thomson Gale , Canada. p 133 

DUMONT , H. J.(1991):Odonata of levant. Fauna palaestinae 5: -Israel Academy Of                                     Siences,Jerusalem.

ELZINGA , Richard. J.(1978):Fundamentals Of Entomology. Prentice-Hall , USA.  p 6 , 239

HOJAT , S. Hosaen. (2003):Insects.Guidence For Collecting And Identification. Amirkabir press , Tehran. P 101 

LITTLE , V. A.(1972): General And Applied Entomology. 3th Edition. Harper & Row , USA. p 80

RESH , H. Vincent , CARDE .T Ring. (2003): Encyclopedia Of Insects.- Academic press, USA . P 814

 Articles

ASSAHINA, S. 1974 An Additional note to the Odonata of Iraq. Kontyu. 42:107-109

ASSAHINA, S. 1973. The Odonata of Iraq.-Japanese Journal of Zoology 17: 17-36

BOUDOT, J. P. 2001. The genus Cordulegaster in theWest-Palaearctic : identification and repartition (Odonata, Anisoptera,Cordulegastridae) Martinia , Tome 17, fascicule 1,  3-34.

DUMONT, H.J. 2004. Dragonflies from Azerbaijan. . Zoology in the middle East. 31: 87-92

DUMONT, H.J. & BORISOV, S.N. 1993. Three, not two Species in the genus Sympecma (Odonata: Lestidae). Bull. Annls Soc. r. belge Ent. 129:31-40

DUMONT, H.J. & BORISOV, S.N  & SEIDENBUSCH. R. 1995. Redescription and geograpic rane of Sympetrum haritonovi Borisov, 1983 (Odonata, Libellulidea) with notes on its habitat and ecology.         Bull. Annls Soc. r. belge Ent. 131: 65-74

DUMONT, H.J. & BORISOV, S.N. 1995. Status and range of the species-Pair Ischnura forcipata morton , 1907 and Ischnura intermedia Dumont 1974(Insecta: Odonata: Coenagrionidae).                                        Biol . Jaarb. Dodonaea.  62: 157-163

DUMONT, H.J. & HEIDARI, H. 1996. On a collection of spring odonatafrom Iran,with the description of coenagrion australocaspicum n.sp. Bull. Annls Soc. r. belge Ent. 132: 63-78

DUMONT, H.J. & HEIDARI, H. 1998. The genus pseudagrion (Odonata: Zygoptera)in Iran.     International Journal of Odonatology 1: 159-163   

DUMONT, H.J. & HEIDARI, H. & ATAMORADOV, K.I. 1997. Odonatologica 26: 205-213

HEIDARI, H. & DUMONT, H.J. 2002. An annotated check-list of the Odonata of Iran.                       Zoology in the middle East 26: 133-150

SALUR, A & KLYAL, S. 2007. Additional records for the Odonata fauna of south-western Anatolia – part I: Anisoptera, Mun. Ent. Zool. 2: 63-78

SALUR, A & KLYAL, S. 2007. Additional records for the Odonata fauna of south-western Anatolia – part II: Zygoptera, Mun. Ent. Zool. 2: 499-510

SALUR, A & MESCI, S. 2007. Additional records for the Odonata fauna of Çorum province (turkey)  Mun.Ent. Zool. 2: 169-170

SCHNEIDER, W. 1984. Beschreibung von Gomphus kinzelbachi. n.sp. aus iraq (Odonata: Anisoptera: Gomphidae). Ent.Z. 94: 1-16

SCHNEIDER, W. 1995. Die Verbreitung von pseudagrion syriacum 1887 und Erstnachweis der Art fur die turkey (Odonata: Zygoptera: Coenagrionidae). Ent.Z. 105: 161-180

SCHNEIDER, W. 2004. Critical species of Odonata in the Levant.  International Journal of Odonatology   7: 399-407

Webs & Other

http://naturenet.net/blogs/index.php/2010/08/20/fly_dragonfly_fly

http://www.britannica.com/EBchecked/topic-art/425215/112410/A-dragonfly-larva-captures-a-fish-by-extending-its-labial

http://flyfishingspirit.com/spip.php?article178

http://www.discoverlife.org/20/q?search=Odonata

Pictures:

http://www.enterprise-io.co.uk/assets/hi/D007m%20White-legged%20Damselfly%20tibia.%20West%20Sussex.jpg

http://wwwflickr.com/photos/81845281@N00/163794081

http://insectzoo.msstate.edu/Images/odo-h-7.jpg

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Green_darner_mating_med.jpg

 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/15/Dragonfly_mating_wheel.jpg

 http://www.earthlife.net/insects/images/odonata/exuvia1.jpg

http://www.discoverlife.org/IM/I_JP/0005/320/Pachydiplax_longipennis,I_JP578.jpg

 http://www.discoverlife.org/IM/I_JP/0005/320/Libellula_incesta,I_JP579.jpg

http://www.discoverlife.org/IM/I_JP/0008/320/Pachydiplax_longipennis,I_JP816.jpg

http://kenwildman.com/Index_files/DragonflyLarvae-thnail.gif

Guidence

British Dragonfly Society. Membership Office, 53 Rownhams

Road, Maybush, Southampton, SO16 5DX United Kingdom. Web site:

http://www.dragonflysoc.org.uk

Dragonfly Society of the Americas. 2091 Partridge Lane,

Binghamton, NY 13903 United States. Web site:

http://www.afn.org/iori/dsaintro.html

Gesellschaft Deutschsprachiger Odonatologen. Web site:

http://www.libellula.org

International Odonata Research Institute. E-mail: iori@afn.org

Web site: http://www.afn.org/iori

Societas Internationalis Odonatologica. P.O. Box 256,

Bilthoven, NL-3720 AG Netherlands.

Worldwide Dragonfly Association. P.O. Box 321, Leiden, 2300

AH Netherlands. Web site:

http://powell.colgate.edu/wda/dragonfly.htm